|
[του
Γιαννακάκου Πέτρου,
Ιατρού]
Επιστημονικοί και ηθικοί προβληματισμοί
[ ] Όταν αναφερόμαστε γενικά στην έννοια
της εξέλιξης που αυτόματα τη συνδέουμε και με την έννοια της
προόδου, θα πρέπει να ξέρουμε ότι η πρόοδος, όπως την
αντιλαμβάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος, δεν αποτελούσε και τη βασική
επιδίωξη των παλαιοτέρων. Ειδικότερα, μεγάλο μέρος της αρχαίας
ελληνικής σκέψης εκλάμβανε τον κόσμο σαν τέλειο και αρμονικό
σύνολο μέσα στα πλαίσια μιας αέναης ανακύκλωσης και διαδοχής των
αιώνων. Με την εμφάνιση όμως της Χριστιανικής πίστης η αντίληψη
αυτή αντικαθίσταται βαθμιαία, από τη θεώρηση που βλέπει τον
ιστορικό χρόνο να προχωρεί ευθύγραμμα για την πραγματοποίηση
ορισμένων σκοπών σε αντίθεση με την προηγούμενη της αιώνιας
ανακύκλωσης.
Η σύγχρονη
τάση, αντίθετα, χαρακτηρίζεται από τη χαλάρωση της σχέσης της
σύγχρονης εποχής με την ιστορική παράδοση, με το να αποδίδει
μεγάλη σημασία σε κάθε νεωτερισμό, τάση που ενισχύεται με τη
ραγδαία ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, που με τις συνεχώς
εξελισσόμενες γνώσεις και τις πρακτικές τεχνοκρατικές εφαρμογές
συμβάλλουν στην επιτάχυνση του ρυθμού της ανθρώπινης ιστορίας.
Ιδιαίτερο κατεξοχήν χαρακτηριστικό στις αρχές του νέου αιώνα, αυτή
η επιτάχυνση και μεταβολή της εξέλιξης του ιστορικού βίου,
αποτελεί συνέπεια σε μεγάλο βαθμό της γνώσης και των εφαρμογών που
κατακτήθηκαν από τις φυσικές επιστήμες, μέρος των οποίων αποτελεί
η σύγχρονη βιοτεχνολογία στα πλαίσια της γενικότερης Μοριακής
Βιολογίας, Βιοχημείας και Γενετικής.
Η ανακάλυψη
της δομής του DNA το 1953 στο Κέιμπριτζ της Αγγλίας από τους
βιολόγους Crick & Watson σηματοδότησε την έναρξή της σε βάθος
μελέτης και ανάλυσης του πληροφοριακού γενετικού υποστρώματος,
καθώς και τους μηχανισμούς με τους οποίους αυτό εκφράζεται και
έτσι χαρακτηρίζει κάθε μορφή ζωής. Η αποκρυπτογράφηση τελικά των
γονιδίων που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα καθώς και η χαρτογράφηση
του ανθρώπινου γονιδιώματος, αποτελούν τις τελευταίες προοπτικές
της Μοριακής Βιολογίας που, μαζί με την συνακόλουθη ανάπτυξη της
Γενετικής μηχανικής, συνιστούν μια νέα μορφή επανάστασης, στις
βιολογικές επιστήμες. Ειδικότερα στην ιατρική έχει αλλάξει και ο
τρόπος που προσεγγίζεται η παθογένεια και η θεραπεία πολλών
ασθενειών, δεδομένου ότι πολλά νοσήματα κατανοούνται πλέον σε
μοριακό επίπεδο δηλαδή στη διαταραχή της δομής και της λειτουργίας
των γονιδίων και των κυτταρικών πρωτεϊνών.
Στα πλαίσια
της έρευνας στη Μοριακή Βιολογία, στις ΗΠΑ και Ευρώπη, διάφορες
ιδιωτικές και κρατικές τράπεζες αλληλουχιών DNA, διαθέτουν
χιλιάδες αλληλουχίες βάσεων DNA που κωδικοποιούν ισάριθμα μόρια
πρωτεϊνών, ενώ προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών μπορούν να
δώσουν σε ελάχιστο χρόνο την αλληλουχία των βάσεων του DNA που μας
ενδιαφέρει. Με την τεχνολογία του ανασυνδυασμένου DNA έχουν
παραχθεί συνθετικές ορμόνες, όπως η ινσουλίνη και η αυξητική
ορμόνη και διάφορες ανοσολογικές ουσίες όπως οι ιντερφερόνες και
ιντερλευκίνες για θεραπευτικούς σκοπούς. Στην πρακτική της
γενετικής μηχανολογίας διαφαίνεται ήδη και μια άλλη διάσταση. Η
προσπάθεια θεραπείας ελαττωματικών γονιδίων και η δυνατότητα να
επέμβουμε και να τροποποιήσουμε το βιολογικό υλικό του ανθρώπινου
οργανισμού, χρησιμοποιώντας ιούς και μεταθέσιμα γενετικά στοιχεία,
για να μεταφέρουμε υγιή γονίδια σε επιθυμητές θέσεις στα ανθρώπινα
χρωμοσώματα. Πάνω από 150 παθολογικές καταστάσεις στον άνθρωπο
έχουν γενετική αιτιολογία και το ποσοστό θανάτων που προέρχονται
από κληρονομικά νοσήματα εξακολουθεί και παραμένει υψηλό, εξ ου
και η διαφαινόμενη επιθυμία επέμβασης στο ανθρώπινο γονιδιακό
φορτίο.
Από την άλλη
πλευρά, η σύγχρονη έκθεση του ανθρώπινου οργανισμού στις χιλιάδες
μεταλλαξιογόνες χημικές ουσίες της τεχνοκρατικής μας κοινωνίας, σε
συνδυασμό με την συμπτωματική αντιμετώπιση πολλών γενετικών
νοσημάτων, έτσι που οι φορείς τους να φτάνουν σε αναπαραγωγική
ηλικία, έχει σαν αποτέλεσμα να αυξάνει η γενετική επιβάρυνση του
ανθρώπινου πληθυσμού. Σε κάθε 100 νεογέννητα περίπου τα 6 έχουν
κάποια γενετική διαταραχή, ενώ το 5% του γενικού πληθυσμού
υποφέρει σε κάποιο στάδιο της ζωής του από σοβαρές αρρώστιες που
ελέγχονται από γονίδια. Αυτή η γενετική επιβάρυνση της ανθρώπινης
κοινωνίας ενώ αποτελεί βασανιστικό πρόβλημα, είναι ταυτόχρονα ένα
από τα βασικά αίτια ανάπτυξης της σύγχρονης γενετικής έρευνας, για
την οποία αναφέρθηκαν προηγούμενα κάποια εντυπωσιακά στοιχεία
προόδου της.
Όμως και οι
τρόποι αντιμετώπισης του προβλήματος αυτού της γενετικής
επιβάρυνσης του ανθρώπινου πληθυσμού, καθώς και η συνδεόμενη με
αυτούς εντυπωσιακή ανάπτυξη της Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής,
γεννούν πολλούς και ποικίλους προβληματισμούς και ερωτηματικά στα
οποία απαντήσεις και τυχόν προτεινόμενες λύσεις κυμαίνονται σε
ευρέα πλαίσια. Από την αρνητική ευγονική περασμένων δεκαετιών,
προχωρούν στην σύγχρονη προσπάθεια επέμβασης στο ανθρώπινο
γονιδίωμα και καταλήγουν στην διαφαινόμενη επιθυμία για το μέλλον,
της εφαρμογής κλωνικών ευγονικών πειραμάτων στον άνθρωπο,
δεδομένου ότι ήδη αποτελεί πραγματικότητα στα θηλαστικά ή τεχνική
της κλώνωσης.
Η παλιά
αντιμετώπιση της γενετικής επιβάρυνσης μέσω της αρνητικής
ευγονικής, που αφορούσε προγράμματα στείρωσης ζευγαριών που είχαν
πιθανότητες μεταβίβασης βλαβερών γονιδίων στους απογόνους τους,
μέθοδος που ευδοκίμησε στις ΗΠΑ του μεσοπολέμου, αλλά και που
κύρια εφαρμόσθηκε στη Ναζιστική Γερμανία, σήμερα έχει
εγκαταλειφθεί (εξαίρεση αποτελούν κάποιες πρόσφατα ανάλογες
ειδήσεις για ευγονική στείρωση στη Σουηδία).
Σήμερα ισχύει
σαν πρόληψη η γενετική καθοδήγηση, που στοχεύει στην αποφυγή
γεννήσεων από ζευγάρια βεβαρημένα γενετικά και επιβοηθείται
περαιτέρω για την αμνιοκέντηση και την εξέταση ύπαρξης
κληρονομήσιμων χρωμοσωμιακών ανωμαλιών. Η πρόοδος της Μοριακής
Γενετικής και της Κυτταρολογίας επιτρέπει σήμερα την προγεννητική
διάγνωση τουλάχιστον 200 γενετικών διαταραχών. Παρ’ όλες όμως τις
βιοχημικές και λοιπές μεθόδους που διαθέτουμε, δεν είμαστε ακόμη
σε θέση να ανιχνεύουμε πάντοτε τους φορείς, οι οποίοι, όταν
ανιχνευθούν, θα πρέπει να προειδοποιούνται για τον κίνδυνο που
διατρέχουν να αποκτήσουν βεβαρημένους γενετικά απογόνους.
Ακόμη θα
πρέπει να έχουμε υπόψη ότι, η μεθοδολογία γενετικών θεραπευτικών
επεμβάσεων με στόχο την αντικατάσταση του βλαβερού γονιδίου από το
φυσιολογικό μέσα από μια τεχνική κατευθυνόμενης μετάλλαξης
παρουσιάζει σοβαρότατες δυσκολίες και ερωτήματα. Η ενσωμάτωση του
φυσιολογικού γονιδίου στις σωστές θέσεις του ανθρώπινου
χρωμοσώματος είναι πολύ δύσκολη, αλλά και η πιθανότητα αυτό να
εκφραστεί με την παραγωγή φυσιολογικών πρωτεϊνών πάρα πολύ μικρή.
Ας έρθουμε
τώρα στην πολυσυζητημένη στις μέρες μας τεχνική της κλώνωσης
οργανισμών με όλα τα πάσης φύσεως μεγάλα ερωτήματα που
συνακολουθούν.
Το 1965 έγινε
το πρώτο πείραμα κλώνωσης σε βάτραχο του είδους Xenopus Leavis με
μεταφύτευση πυρήνα από διαφοροποιημένο κύτταρο εντέρου του γυρίνου
του σε αγονιμοποίητο ωάριο, από το οποίο είχε αφαιρεθεί ο πυρήνας
του. Το αποτέλεσμα ήταν εκπληκτικό με την δημιουργία κανονικού
ώριμου βατράχου και με το συμπέρασμα ότι και διαφοροποιημένα
σωματικά κύτταρα μπορούν να έχουν ολοδυναμικούς πυρήνες. Η
πρόσφατη επιτυχής επιβεβαίωση του πειράματος στην προβατίνα Doly
φέρνει πλέον στο προσκήνιο την δυνατότητα επέμβασης – αλλά και
τροποποίησης – στο βιολογικό υλικό του ανθρώπινου οργανισμού. Η
πιθανή εφαρμογή του κλωνισμού στον άνθρωπο αποτελεί τρόπο με τον
οποίο θα μπορούσαμε άμεσα να κατευθύνουμε τη βιολογική μας
εξέλιξη.
Για πρώτη
φορά το είδος "άνθρωπος" αποκτά τη δυνατότητα να μπορεί να
δημιουργήσει ένα μέλλον για τον εαυτό του και να έχει τη
δυνατότητα επιλογής της παραπέρα πορείας του. Ήδη από άποψη
τέτοιας πρόβλεψης μέσα στα πλαίσια της επιστημονικής φαντασίας,
που έχει την τάση να γίνει πραγματικότητα, βιβλία όπως ο
"Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος" του Huxley το 1932 και "Τα Παιδιά
από τη Βραζιλία" του Levin το 1976, επεξεργάζονται σενάρια
βασισμένα στη δυνατότητα κλωνοποίησης των ανθρώπων.
Ο κλωνισμός
θηλαστικών είναι σήμερα η έσχατη επιστημονική συνέπεια της
εξέλιξης της Βιολογίας και βεβαίως αποτελεί τεράστιο βήμα για το
οποίο όμως το ζήτημα είναι σε ποια κατεύθυνση!
Το βασικό
βέβαια επιχείρημα υπέρ της κλώνωσης είναι η αποφυγή συγγενών και
λοιπών διαμαρτιών διάπλασης με την επιλογή κατάλληλου δότη
κυττάρου με γενετικό υλικό απαλλαγμένο κληρονομικών μειονεξιών και
τουναντίον, με γονιδιακό φορτίο όσο το δυνατόν υγιέστερο και
τελειότερο, επιχείρημα οπωσδήποτε ευγονικό. Αλλά η ίδια η κλώνωση
δεν είναι απαλλαγμένη κινδύνων και παρενεργειών, δεδομένου ότι
είναι άγνωστες οι πιθανές χημικές αντιδράσεις από τη πλευρά του
κυτταροπλάσματος του μητρικού ωαρίου. Ας έχουμε υπόψη ότι ακόμα
και όταν οι γενετικοί παράγοντες είναι αποδεδειγμένοι και γνωστοί,
τα γενετικά πανομοιότυπα των μονοωγενών διδύμων μπορούν να
παράγουν έναν προσβεβλημένο από συγγενή διαμαρτία διάπλασης
απόγονο και έναν απρόσβλητο, δεδομένου ότι η εξάρτηση της
γενετικής κληρονομικότητας από το περιβάλλον έχει μεγίστη σημασία.
Δεν μπορώ,
τέλος, να αποφύγω έναν ευρύτερο προβληματισμό πάνω στις επιθυμίες
μας βελτίωσης του ανθρώπινου είδους μέσω των σύγχρονων γενετικών
επεμβάσεων.
Πέραν των
νέων πολυσύνθετων ηθικών και νομικών προβλημάτων από την ανάπτυξη
της εξωσωματικής γονιμοποίησης, της δυνατότητας καθορισμού του
φύλου μέχρι και την κλώνωση – αντιγραφοποίηση του εαυτού μας, δεν
μπορώ να μην επισημάνω ότι η ιστορία του ανθρώπου με τις επιθυμίες
βελτίωσης της ύπαρξής του έχει περάσει και από αρνητικά φαινόμενα,
τύπου Καιάδα των αρχαίων Σπαρτιατών, και επιλογής υπερ-ανθρώπων
αρείας φυλής στα εν ονόματι της επιστημονικής προόδου Ναζιστικά
πειράματα.
Η ύπαρξη
ανθρωπίνων όντων με προγραμματισμένες δυνατότητες βιολογικής
ολοκλήρωσης και με πληροφοριακό γενετικό μηχανισμό απαλλαγμένο
στοιχείων φθοράς και νόησης, πάνω στο δύσμοιρο πλανήτη μας που
νοσεί και φθείρεται από τις συχνές καταστροφικές μας επεμβάσεις,
είναι κάτι τραγικά αντιφατικό. Ποιος θα καθορίσει ποιες ιδιότητες
είναι εκείνες που θέλουμε να εκφραστούν για να τις
προγραμματίσουμε εκ των προτέρων; Η νομοθεσία για την κλώνωση λ.χ.
πόσο ανασταλτική θα είναι σε περίπτωση που οι δυνατότητες τέτοιου
γενετικού προκαθορισμού θα εξαρτηθούν από επιστήμονες υποταγμένους
επαγγελματικά σε ισχυρούς πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες;
Και κατά πόσον το φάσμα ενός νέου θαυμαστού καινούργιου κόσμου του
Χάξλεϋ μπορεί να αποφευχθεί μέσα στα πλαίσια της σύγχρονης μαζικής
μας βίωσης και του λανθάνοντος παγκόσμιου ολοκληρωτισμού των
πολυεθνικών;
Η επιθυμία
ποιοτικής βελτίωσης και χρονικής παράτασης της ζωής μας είναι
οπωσδήποτε θεμιτή και η επιστημονική γνώση είναι συνεπίκουρος στην
πραγματοποίησή της. Αυτή όμως καθεαυτή η επιστημονική πορεία
διαχρονικά δεν είναι μόνον ευθεία και συνεχής, αλλά χαρακτηρίζεται
και από δρόμους τεθλασμένους και παλινδρομικούς με τις συνεχείς
αναθεωρήσεις και αμφισβητήσεις σε βασικά πορίσματα, που
επιτυγχάνονται με την τελειοποίηση των μέσων έρευνας.
Το έργο της
επιστήμης είναι μια προσπάθεια αποκρυπτογράφησης του αγνώστου που
περιβάλλει τον άνθρωπο, στον βαθμό που αυτό ανταποκρίνεται στις
νοητικές μας δυνατότητες, χωρίς αυτό να μειώνει την
ενδεχομενικότητα ύπαρξης κάποιας άλλης όψης ή διάστασης του
αγνώστου, όπως το άπειρο, που παραμένει έξω από τη νοητική μας
δύναμη. Και εάν το άπειρο έχει πρόσωπο, τότε το "εγώ" του απείρου
είναι ο Θεός, η πηγή κάθε μορφής ζωής. Πώς άραγε μπορεί ο
σύγχρονος άνθρωπος, αποκομμένος από αυτή τη θεία πηγή, να
χειρίζεται επεμβατικά τη βιολογική ζωή, της οποίας αποτελεί
αναπόσπαστο τμήμα και της οποίας δεν είναι ο δημιουργός;
Η δυνατότητα
κλώνωσης του εαυτού μας πέραν του αλαζονικού στοιχείου δημιουργίας
όντως κατ’ εικόνα και ομοίωσή μας, φαίνεται ότι εκφράζει
υποσυνείδητα την τάση διηνεκούς αθανασίας μας πάνω στον
δυστυχισμένο μας πλανήτη που τόσο καταστροφικά διαχειριζόμαστε,
καλυπτόμενοι συνεχώς πίσω από τον μανδύα της επιστημονικής
προόδου. Φοβούμαι μήπως από τη θεία προσφορά του «κατ’ εικόνα και
ομοίωση», μέσα από τους όρους που ο Δημιουργός έχει θέσει,
καταλήγουμε στο "ως θεοί έσεσθε", που αποτελεί την κίνηση από κάτω
προς τα πάνω, κίνηση, κατά τη Βίβλο, ενός τραγικά ξεπεσμένου όντος,
με στοιχεία εκβιαστικά ανάκτησης, θείων ιδιοτήτων, μέσα όμως από
δικούς μας όρους και κανόνες. Φαίνεται ότι έχουμε εθιστεί σε μία
υπεροπτική συμπεριφορά, με το να διαβεβαιώνουμε τους εαυτούς μας
για την αξία μας και τα δικαιώματά μας σε υπερβολικό βαθμό, με το
πιθανό ενδεχόμενο οι παγεροί άνεμοι της πραγματικότητας να
σαρώσουν τις όποιες ψευδαισθήσεις μας, γιατί δεν είμαστε
δημιουργοί, αλλά δημιουργήματα. Φοβούμαι μήπως το "κατ’ εικόνα και
ομοίωση Θεού" - εσχατολογικά – καταλήγει στο κατ’ εικόνα και
ομοίωση του ξεπεσμένου αυτού μας, που, από την τεχνοκρατική
έκφραση επανάληψής του μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών, θα
προσπαθήσει τελικά να αυτοεπιβεβαιωθεί με την ατομική του
βιολογική κλώνωση.
Τελειώνοντας,
μέσα από την προσωπική μου οπτική γωνία πίστης, θέλω να τονίσω ότι
όλοι γεννηθήκαμε σ’ έναν κόσμο αποστασίας από τη Θεία Ζωή και το
ένστικτό μας είναι πάντα να ακολουθούμε τους προπάτορές μας και
υποσυνείδητα επιθυμούμε την αθανασία και τη θεοποίηση. Η απόρριψη,
όμως, των θείων όρων αυτής της θέωσης και η αντικατάστασή τους
από συστήματα δικής μας θέωσης και δημιουργίας, φαίνεται ότι
αποτελεί την τραγική επανάληψη της Αδαμικής επιλογής να
εκτοπισθεί ο Δημιουργός Θεός, επιβεβαιώνοντας το ότι η
οποιαδήποτε νομική και κοινωνική δομή δεν μπορεί να εξαλείψει το
πρόβλημα της εσωτερικής μας τοποθέτησης, που μπορεί να έχει έντονο
το στοιχείο της αλαζονείας προς τον Θεό (ή ύβρις των αρχαίων).
Πραγματικά,
πιστεύω ότι, η κλώνωση – αντιγραφοποίηση του εαυτού μας εκφράζει
την ενδόμυχη επιθυμία αναγέννησής μας και συνεχούς – αιωνιότητας –
ένα είδος επιστημονικοφανταστικού "Σάνγκρι-Λα" (η χώρα της αιωνίου
νεότητας). Η αιωνιότητα όμως δεν μπορεί να μπει με τέτοια μέσα
στον τραγικό και ξεπεσμένο κόσμο μας. Ας μη ξεχνάμε ότι στην ίδια
τη δομή του Σύμπαντος διαφαίνονται και ηθικές απολυτότητες. Ο
ίδιος ο Θεός είναι ο απόλυτος ηθικός κανόνας και είναι μέσα στην
κίνηση της ύπαρξής μας η βασική υποχρέωση να επαναπροσανατολίζουμε
τις συνειδήσεις μας, ανακαλύπτοντας τις απολυτότητες αυτές.
Υπάρχει
αναγέννηση Θεία. Είναι η εμφύτευση μιας μη βιολογικής ζωής μέσα
μας, που μας κάνει ικανούς μια μέρα να ζήσουμε στην αιωνιότητα με
τον ίδιο τρόπο που η βιολογική ζωή μας καθιστά ικανούς να ζούμε
στον χώρο και στον χρόνο.
Υπάρχει Θεία
κλώνωση. Πριν από την πτώση, η Εύα κλωνοποιείται με τις θείες
προδιαγραφές από το πλευρό του Αδάμ. Στον πνευματικό χώρο της
Εκκλησίας ισχύει πάντα αυτό που έλεγε ο αείμνηστος Κώστας
Μεταλληνός, ότι, ο Θεός θέλει να κάνει αντίγραφα του Ιησού
Χριστού. Και αυτή είναι η Θεία Κλώνωση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.
Αλαχιώτης Σ. "εισαγωγή
στη Σύγχρονη Γενετική",
Αθήνα (1985)
2.
Φιλίπ Κουρίλσκο
"DNA–Το
Νήμα της Ζωής και οι Γενετικές επεμβάσεις",
εκδόσεις ΡΑΠΠΑ (Σεπτέμβριος 1991)
3. G.
Nossal και Ross Coppel
"Αναμορφώνοντας
τη Ζωή",
Εκδόσεις Κάτοπτρο (1991)
4.
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
"Μοριακή
Βάση των Ασθενειών",
Επιστημονικές διαλέξεις, Οκτώβριος 1993–Ιούνιος 1994
5.
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών,
"Κατανόηση
και αποδοχή των εφαρμογών της Βιοτεχνολογίας από το κοινό»,
Πρακτικά, 7 Μαΐου 1997
*(Το
άρθρο αυτό αφιερώνεται στη μνήμη του Γιώργου Φερεντίνου, του
αδελφού και φίλου με την πλατειά καρδιά που παραδειγμάτισε ως
επιστήμονας και στοχαστής της πίστης, με αφορμή τη συμπλήρωση
δώδεκα χρόνων από το θάνατό του) |
